W artykule przypomniane jest miasteczko Złoczów oraz jego historia, związana zarówno z Rusią Czerwoną, jak i dawną Polską. Przypomniane są początki istnienia miasteczka, które już pod koniec XV wieku należało do rodziny Sienińskich. Wspomniane jest także jako własność Daniłłowiczów oraz Sobieskich. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1862, T:6, s. 237-238., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Złoczów

Miasto to, dzisiaj miasteczko obwodu zborowskiego, należące dawniej do ziemi lwowskiej, województwa ruskiego, stanowiącego rzęsę lik zwaną dawniej Kusie Czruczyny, leży nad wielkim stawem, na obszernej dziś równinie około gór z wzgórzami, wznoszącymi się wdzięcznie i malowniczo. Najpiękniej widzi się ta cała płaszczyzna, a na niej rzeczone miasteczko, gdy się doń zjeżdża drogą od Tarnopola, która ciągnie się wyżynami Podola, spuszczając się coraz niżej ku Złoczowowi, pomiędzy porozrzucane chatki, młynki i gaje. Złoczów jest jednym z dawniejszych miasteczek dawnej Polski: już bowiem w wieku XV należał z licznymi włościami do znakomitej a możnej u nas rodziny Sienieńskich, z której Stanisław, piszący się z Oleska, otrzymał od Zygmunta I przywileje różne dla Złoczowa na prawo magdeburskie, targi itd. Tenże Stanisław sprzedał w roku 1532 toż miasto wraz z warownią i kilkunastu wsiami Jędrzejowi Górce. Następnie przeszło ono do rodziny Daniłłowiczów, od których nabył je około roku 1630 Jakub Sobieski, ojciec Jana III. Jan III, który zamek ten ozdobił, obwarował i oszańcował rękami jeńców tureckich i tatarskich, na których nie brakowało nigdy temu pogromcy pogańskiej dziczy, który nareszcie często w tym zamku przebywał, przykuł na wieczne czasy urok czarowny dla nas swojego nazwiska do murów tego zamku, i póki tylko kamień jeden z niego zostanie, póki nawet dźwigająca go góra pozostanie, póty zawsze miejsce to będzie dla nas zaszczycone pamięcią tego bohatera naszego. Wracając do pamiątek zamku złoczowskiego, jakie nam zachowały dzieje nasze, powiemy jeszcze, że w roku 1671 Jan III, idąc na wyprawę turecką, stanął tu przy końcu października; nadciągnęły też i posiłki elektora brandenburskiego w ilości 1260 ludzi. Na odprawionej tu radzie wojennej postanowił król na czas dłuższy odłożyć koronację, poczem sam wyruszył na Podole, a królowa została w zamku złoczowskim i oczekiwała tamże aż do wiosny powrotu królewskiego małżonka swego. W tymże samym roku 1671 Stanisław Jabłonowski, wojewoda ruski, pobił koło Złoczowa Tatarów, sprzymierzeńców tureckich, wojujących przeciw Sobieskiemu. Jan III nie tylko ozdobił zamek, ale i miasto obwarował, i dobrze się za czasów jego działo mieszczanom złoczowskim, którym bliższej swej użyczał opieki i którzy byli zamożni bardzo, chociaż w ciągłej zostawali trwodze, bo Tatarzy kilkakroć całą spustoszyli okolicę, a w r. 1690 o mało że samego króla bawiącego w zamku złoczowskim nie pojmali. Podanie, które do pamiątek historycznych zwykle lubi dodawać swe romantyczne wieści, rozpowiada, że pod zamkiem złoczowskim ogromne były lochy podziemne, służące do wycieczek, które miały się ciągnąć na pół mili długości, a nawet pod staw przechodziły. Po śmierci ojca przemieszkiwał czasami w tym zamku królewicz Jakub i w nim to w r. 1732 podejmował okazale i gościnnie sławnego swoich czasów męża Tomasza Wolskiego, wielkiego podróżnika i walecznego admirała floty papieskiej. Po zgonie królewicza przeszły dobra złoczowskie do spokrewnionych książąt Radziwiłłów; zamek, opuszczony przez gospodarzy i gości, stał odtąd samotny i zaczął niszczeć, a przez zmiany polityczne w r. 1772 mieszkańcy miasta, trudniący się dawniej handlem i kupiectwem, zubożeli mocno. Zamek w inne jeszcze przeszedł ręce, a chciwy jeden z nowszych dziedziców herb Sobieskiego ze sławną tarczą zastąpił herbem swojej mało znanej i mało zasłużonej rodziny, niemniej przeto w dziejach i pamiątkach narodowych zamek złoczowski zostanie zamkiem Sobieskiego. Oprócz zniesionego zgromadzenia pijarskiego, które się znajdowało w Złoczowie, pozostały jeszcze fara, klasztor reformatów i kościół bazylianów za miastem w pięknym położeniu, dwie cerkwie murowane, parafialny kościół Ormianów, którzy tu dawniej całą mieli dzielnicę miasta, i bożnica żydowska.