Już w XVIII wieku w Berlinie działali Polacy, którzy odcisnęli piętno na niemieckiej kulturze i gospodarce. Teodor Lubieniecki został rektorem Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych, a Daniel Chodowiecki wicedyrektorem tej instytucji i czołowym ilustratorem książek. Julian Fałat i Wojciech Kossak byli malarzami cesarskimi. Jan Gockowski, przemysłowiec i filantrop, rozwinął produkcję jedwabiu i porcelany, a jego zbiory sztuki trafiły do Ermitażu. Polska arystokracja również odgrywała rolę w życiu Berlina: Antoni Radziwiłł był namiestnikiem Wielkiego Księstwa Poznańskiego i kompozytorem, a jego syn Fryderyk - generałem. Bogdan Hutten-Czapski, burgrabia zamku w Poznaniu, był doradcą cesarza Wilhelma II.

W XIX wieku Berlin był już ośrodkiem nauki i polityki. Przyjeżdżała tu polska młodzież, studiował tu m.in. Aleksander Brückner, który wykładał przez 40 lat. Berlin stał się też sceną polskiego życia politycznego. Od 1848 roku Polacy mieli swoich przedstawicieli w parlamencie pruskim, a po 1871 także w Reichstagu. Wraz z rozwojem przemysłu, szczególnie po 1870 roku, nastąpił masowy napływ polskich robotników z Wielkopolski, Pomorza i Śląska. Berlin i jego przedmieścia (Charlottenburg, Moabit, Neukölln itd.) stawały się miejscem pracy i zamieszkania tysięcy Polaków. Według „Deutsche Zeitung” z 1905 r. Berlin był „drugim po Warszawie miastem polskim”.

Powstawały setki organizacji: religijne, zawodowe, kobiece, oświatowe. W 1891 r. utworzono Towarzystwo Polsko-Katolickich Robotników, w 1896 r. bank „Skarbona”, a w 1897 r. zaczął wychodzić „Dziennik Berliński”. Polacy walczyli o polskie nabożeństwa, szkoły i organizacje młodzieżowe. Przed I wojną światową Polacy w Berlinie czuli się lojalnymi obywatelami Prus, nie odrzucając zarazem swojej polskiej tożsamości.

Po 1918 roku berlińska Polonia nie zanikła, ale umacniała się. Powołano Komitet Narodowy Polaków (1919), reaktywowano organizacje społeczne i kulturalne, rozwijało się harcerstwo, powstawały szkółki. W 1922 powstały dwie centralne instytucje: Związek Polaków w Niemczech oraz Związek Polskich Towarzystw Szkolnych. Ich liderem był Jan Baczewski, który doprowadził do wydania ordynacji szkolnej z 1928 r. zezwalającej na otwieranie prywatnych szkół polskich.

Dom Polski przy Dresdener Str. 52 stał się centrum życia narodowego, a bank „Unia” wspierał m.in. oświatę. W 1938 r. planowano utworzenie sześcioklasowej szkoły przy Marianenplatz, ale projekt przerwała sytuacja polityczna. Po dojściu Hitlera do władzy Polacy byli systematycznie represjonowani: zamykano organizacje, przejmowano mienie, a liderzy trafiali do obozów koncentracyjnych. Już 17 sierpnia 1939 gestapo zajęło budynek Związku Polaków, a jego działacze zostali deportowani. W czasie wojny Polacy działali w konspiracji, organizowali msze, pomagali sobie wzajemnie.

Letnie Igrzyska Olimpijskie w Berlinie w 1936 roku były wyjątkowym wydarzeniem zarówno sportowym, jak i politycznym. Dla Polski był to jeden z najliczniejszych i najbardziej ambitnych występów w dwudziestoleciu międzywojennym. Polska reprezentacja liczyła 144 zawodników (133 mężczyzn i 11 kobiet), którzy wzięli udział w dość szerokim wachlarzu dyscyplin - od lekkiej atletyki, przez boks, szermierkę, jeździectwo, aż po wioślarstwo i żeglarstwo. Polacy zdobyli 1 srebrny i 5 brązowych medali (przeczytaj artykuł o udziale polskich sportowców)

 Po 1945 r. berlińska Polonia była podzielona przez zimną wojnę. W Berlinie Wschodnim istniały struktury kontrolowane przez PRL, a w Berlinie Zachodnim niezależne inicjatywy: Polska Misja Katolicka, Dom Polski przy Lilienthalstraße, harcerstwo.

Od lat 90. XX wieku, a zwłaszcza po 2004 roku, nastąpił nowy rozdział: napływ emigrantów z Polski, artystów, studentów, specjalistów. Berlin stał się centrum artystycznym, gdzie działali twórcy tacy jak Karol Radziszewski, Adam Szymczyk czy Jagna Anderson. Ważne były inicjatywy jak „Polenbegeisterungswelle”, galerie żak | Branicka, Queer Archives Institute czy polskie festiwale i projekty miejskie.

Dziś polska kultura w Berlinie nie ogranicza się do murów instytucji. Obecna jest w street arcie, Internecie, podcastach, rezydencjach artystycznych. Miejsce polskości w Berlinie przeszło drogę od przemilczania po widoczną obecność w pejzażu miasta.

Współczesna Polonia berlińska to diaspora wielowarstwowa: od potomków przedwojennych robotników, przez powojennych emigrantów, po współczesnych profesjonalistów. Historia Polaków w Berlinie to zarazem historia Europy Środkowo-Wschodniej, która przez ponad dwa wieki zmieniała swoje centrum ciążenia - lecz zawsze znajdowała tam miejsce dla polskiego głosu. Przestrzenie takie jak była galeria Żak | Branicka czy Instytut Polski w Berlinie były i pozostają ważnymi punktami. Zjawiskiem wartym szczególnego podkreślenia jest obecność muzyczna - zwłaszcza reprezentowana przez artystów takich jak Toony, którego rap łączy niemiecki rytm z polskimi frazami i nostalgią za ojczyzną rodziców
 

Dawne polskie ślady w Berlinie
1. Katedra św. Jadwigi
Bebelplatz
To nie tylko centralny kościół katolicki Berlina, ale i miejsce naznaczone polską historią. Patronka - św. Jadwiga - była Piastówną, a konsekracji świątyni dokonał w 1773 r. biskup Ignacy Krasicki. Jan Paweł II przekazał tu symboliczną rzeźbę św. Piotra. Po remoncie wnętrza znów będzie można podziwiać tę świątynię łączącą ducha katolickiego Berlina z polską obecnością w Prusach.
 

2. Grób Daniela Chodowieckiego na cmentarzu francuskim (Französischer Friedhof) -
Chausseestraße 127

To tutaj spoczywa Daniel Chodowiecki, artysta o gdańskich korzeniach, który całe dorosłe życie spędził w Berlinie. Jego wkład w berlińską Akademię Sztuk i ilustrację książkową był ogromny. Dzieła Chodowieckiego znajdują się m.in. w Stadtmuseum i Kupferstichkabinett.
W Berlinie znajduje się również Ulica Chodowieckiego
 

3. Cmentarz Ofiar Rewolucji Marcowej
Ernst-Zinna-Weg 1
Na tym historycznym cmentarzu pochowany jest Gustaw Leński Polak uczestnik Rewolucji Marcowej w Berlinie, który znalazł tu wieczny spoczynek.

4. Friedrichstraße - Tablice pamięci Leńskiego i Bojanowskiego
Friedrichstraße 62 i 114
Te tablice upamiętniają dwóch Polaków - Gustawa Leńskiego i Eugeniusza Bojanowskiego, którzy wzięli udział w berlińskiej Rewolucji Marcowej 1848 r. Leński został śmiertelnie ranny właśnie przy Friedrichstraße 62. Tablice odsłonięto w 1998 r. jako symbol polsko-niemieckiej solidarności rewolucyjnej.

5. Pomnik Róży Luksemburg nad Landwehrkanal
Katharina-Heinroth-Ufer, przy moście Lichtensteinbrücke

Spacerując wzdłuż Landwehrkanal, trafisz na miejsce symboliczne - napis „Rosa Luxemburg” wtopiony w bruk promenady. To tutaj w styczniu 1919 roku wrzucono ciało zamordowanej przez Freikorps Róży Luksemburg - rewolucjonistki i myślicielki o polsko-żydowskich korzeniach, urodzonej w Zamościu.

6. Nagrobekl Róży Luksemburg na cmentarzu Friedrichsfelde
Gudrunstraße 20 
Cmentarz Friedrichsfelde, a w nim „Sozialistenfriedhof” - Cmentarz Socjalistów. Tu, obok Karla Liebknechta i Wilhelma Piecka, spoczywa Róża Luksemburg. Jej grób to prosty, kamienny blok z inskrypcją. Spacer po nekropolii daje wgląd w historię niemieckiej lewicy, ale też rolę, jaką odegrali w niej polscy działacze.

Przeczytaj także notkę o berlińskich polonikach związanych z Różą Luksemburg w katalogu poloników -

7. Nagrobek Aleksandra Brücknera na Tempelhofer Parkfriedhof
Lokalizacja: Gottlieb-Dunkel-Straße 26, 
Aleksander Brückner (1856-1939) - wybitny slawista, historyk literatury, profesor Uniwersytetu Berlińskiego - przez dekady wykładał w stolicy Niemiec, badając korzenie języka i kultury polskiej. Jego pierwotny grób znajdował się właśnie na tym cmentarzu, który wkrótce przestanie istnieć jako nekropolia i zostanie przekształcony w park.
W 2023 r. szczątki profesora Brücknera zostały sprowadzone do Polski i spoczęły w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie - dzięki zaangażowaniu berlińskiej Polonii i polskich instytucji. Mimo że grób został ekshumowany, warto pamiętać to miejsce jako punkt pamięci i symbol wieloletniej obecności polskiej nauki w Berlinie.

Przeczytaj także notkę o berlińskim nagrobku Aleksandra Brücknera

8. Rzeźba Macieja Szańkowskiego na Kranoldplatz
Kranoldplatz, dzielnica Neukölln
Lata powstania: 1982-1986
Dyskretna kompozycja z szarego marmuru bardiglio autorstwa Macieja Szańkowskiego to przykład subtelnego dialogu rzeźby z przestrzenią miejską. Zestawione ze sobą formy o różnej wysokości (do 180 cm) tworzą miejsce refleksji i zatrzymania. Praca charakteryzuje się grą faktur i rytmem form, będących znakiem rozpoznawczym artysty. Jest to jedna z nielicznych trwałych realizacji polskiego rzeźbiarza w Niemczech.
Przeczytaj także notkę o rzeźbie Macieja Szańkowskiego

9. Rzeźba „My z XX wieku” Zbigniewa Frączkiewicza w Berlinie
Rzeźba Zbigniewa Frączkiewicza „My z XX wieku” znajduje się na wewnętrznym dziedzińcu szkoły średniej im. Alberta Einsteina w berlińskiej dzielnicy Neukölln. Dzieło należy do słynnego cyklu „Żelaznych ludzi”, rozpoczętego w 1984 roku, i zostało pierwotnie wykonane w 1999 roku dla miasta Greiz w Turyngii. W Berlinie rzeźbę odsłonięto 9 maja 2001 roku.

Kompozycja przedstawia multiplikowane sylwetki postaci odlanych z metalu i połączonych opresyjną żelazną płytą, co odróżnia ją od wcześniejszych realizacji artysty. Figury, przypominające zmechanizowane cyborgi, uosabiają dehumanizację współczesnej cywilizacji. Ich rdzewiejące powierzchnie symbolizują przemijalność, a zarazem przybliżają je do ludzkiego doświadczenia. Frączkiewicz, konsekwentnie wykorzystujący powtarzalność formy jako środek wyrazu, stworzył w tej pracy przejmującą metaforę kondycji człowieka u schyłku XX wieku.
Przeczytaj także notkę o rzeźbie Zbigniewa Frączkiewicza  

10. „Rząd kolumn” Karola Broniatowskiego
Albert-Einstein-Oberschule, Berlin-Neukölln
Rok powstania: 1992
Instalacja złożona z dziewięciu kolumn betonowych (0,8-6,5 m wysokości), operująca oszczędnym, monumentalnym językiem. Karol Broniatowski, znany z figuratywnych sylwetek ludzkich, sięga tu po formę symboliczną - kolumny jako znaki trwania i podtrzymywania wartości - osadzając je w przestrzeni edukacyjnej, otwartej na refleksję o pamięci i wspólnocie.
Przeczytaj także notkę o rzeźbie Karola Broniatowskiego

 11. Dawna i nowa siedziba Ambasady RP przy Unter den Linden 70
Unter den Linden 70, 10117 Berlin
W okresie międzywojennym mieściła się tu ambasada Rzeczypospolitej Polskiej. Gmach był świadkiem licznych rozmów dyplomatycznych, także tych, które prowadzono z Hitlerem w ostatnich miesiącach pokoju. Budynek uległ zniszczeniu w czasie wojny, a dziś jego miejsce zajmuje nowoczesna zabudowa.
 

Cmentarze i pomniki związane z II wojną światową

Cmentarze związane z II wojną światową
1. Cmentarz Friedhof In den Kisseln (Spandau)
Pionierstraße 82-90 
Na cmentarzu Friedhof In den Kisseln w Berlinie znajduje się 5899 grobów ofiar I i II wojny światowej, w tym 75 Polaków znanych z nazwiska oraz nieznana liczba ofiar niezidentyfikowanych. Polskie groby rozmieszczone są głównie w kwaterach 105 (robotnicy przymusowi), 143 (Polacy, obywatele ZSRR i Niemcy z obozów w Spandau) oraz IV (ofiary nalotów). Część mogił oznaczono betonowymi tabliczkami, często z błędami. Po lewej stronie alei znajdują się groby ofiar represji nazistowskich.
Więcej informacji.

2. Cmentarz Pankow XII
Heinrich-Mann-Straße 29 
Na cmentarzu znajduje się ok. 1600 grobów ofiar I i II wojny światowej, w tym jeden grób masowy. Kwatery ofiar II wojny (nr 1 i 3) znajdują się niedaleko wejścia, po lewej stronie głównej alei.

Pochowano tu ponad 140 obywateli polskich - żołnierzy zmarłych w lazaretach do 1946 r., robotników przymusowych, cywilne ofiary bombardowań oraz członków obrony przeciwlotniczej. Groby oznaczone są skośnymi płytami z imieniem, nazwiskiem, datami urodzenia i śmierci oraz okresem trwania wojny.

3. Cmentarz miejski Berlin Altglienicke (Treptow-Köpenick)\
Schönefelder Chaussee 100 
Na cmentarzu, w kwaterze U2, znajduje się zbiorowa mogiła z prochami ponad 1300 ofiar nazizmu, głównie z lat 1940-1943. Zostali tu pochowani zamordowani w obozach koncentracyjnych (KL Sachsenhausen, KL Buchenwald, KL Dachau), ofiary egzekucji w więzieniu Berlin-Plötzensee oraz osoby uśmiercone w nazistowskich ośrodkach zagłady (Hartheim, Bernburg, Grafeneck, Brandenburg, Hadamar).
Ponad 440 spośród ofiar to obywatele polscy, w tym 18 polskich księży katolickich. Początkowo miejsce oznaczono skromnym kamieniem z lat 70. XX w. W 2018 r. podjęto decyzję o godnym upamiętnieniu ofiar, a 27 września 2021 r. otwarto nowe miejsce pamięci z pomnikiem autorstwa Kathariny Struber i Klausa Grubera. Jego centralnym elementem jest zielona szklana ściana z odręcznie zapisanymi imionami i nazwiskami ofiar.
Więcej informacji

4. Cmentarz Marzahn
Wiesenburger Weg 10 
Na cmentarzu komunalnym w Berlinie Marzahn spoczywają tysiące ofiar nazizmu i II wojny światowej. Od lat 50. XX w. powstało tu wiele upamiętnień różnych grup ofiar. Wśród nich znajdują się: pomnik ofiar bombardowań (3330 osób), Kamień Pamięci Ofiar Faszyzmu (ku czci osób straconych w więzieniu Plötzensee), rzeźba poświęcona robotnikom przymusowym oraz tablica upamiętniająca 20 młodych Polek z Łodzi, które zginęły w nalocie w 1943 r. Na cmentarzu spoczywa co najmniej 1400 robotników przymusowych, w tym ponad 370 Polaków i około 100 dzieci. Upamiętniono tu także niemieckich Sinti i Romów, żołnierzy sowieckich i ofiary stalinizmu.

Pozostałe cmentarze z polskimi grobami w Berlinie i okolicy
Cmentarze w Berlinie
1. Alter Berliner Friedhof der Garnisonkirche 1722 (Stary Berliński Cmentarz Kościoła Garnizonowego 1722)
Kleine Rosenthaler Straße 3, Berlin
- grób Soni Horn (AK) i NN żołnierza Wojska Polskiego
2. Alter Friedhof der Sankt Michael Gemeinde (Stary Cmentarz Parafii św. Michała)
Hermannstraße 191, Berlin
- 26 grobów wojennych Polaków (kwatera IV)
- grób Karola Loeckella
3. Berlin War Cemetery (Brytyjski Cmentarz Wojenny 1939-1945)
Heerstraße 139, Berlin
- 5 grobów polskich lotników PSZ (kwatera J)
4. Evangelische Friedhof Nikolassee (Ewangelicki Cmentarz Jezioro Mikołaja)
Kirchweg 18-20, Berlin
- 1 grób nieznanej ofiary wojny
5. Evangelischer Kirchhof St. Andreas/St. Markus (Cmentarz Ewangelicki św. Andrzeja i św. Marka)
Konrad-Wolf-Straße 33-34, Berlin
- 13 grobów wojennych Polaków
6. Friedhof Baumschulenweg (Cmentarz Trzebiatów)
Kiefholzstraße 221-222, Berlin
- 145 grobów robotników przymusowych (53 oznaczone)
- 372 groby więźniów KL Sachsenhausen
7. Friedhof Biesdorf (Cmentarz Bizonice)
Biesdorfer Friedhofsweg 10, Berlin
- 4 groby ofiar wojny i tyranii
8. Friedhof Buch XII (XII Cmentarz Księgno)
Schwanebecker Chaussee 54, Berlin
- 139 grobów robotników przymusowych
9. Friedhof der Evangelische Sankt Laurentius Stadtkirchengemeinde Köpenick
Rudower Straße 23, Berlin
- 17 grobów ofiar wojny (kwatera K2)
10. Friedhof der Sankt Thomas Gemeinde (Cmentarz Parafii św. Tomasza)
Hermannstraße 179-185, Berlin
- 37 grobów wojennych Polaków
11. Friedhof Pankow V (Cmentarz Panków V)
Germanenstraße 1, Berlin
- 2 nieodnalezione groby polskich bohaterów
12. Friedhof Rummelsburg (Cmentarz Miastko)
Rummelsburger Straße 71-73, Berlin
- 31 grobów ofiar wojny i tyranii
13. Friedhof Sankt Hedwig (IV Katolicki Cmentarz św. Jadwigi)
Konrad-Wolf-Straße 30-31, Berlin
- 243 groby robotników przymusowych (w tym 57 dzieci)
14. Jüdischer Friedhof Weißensee (Cmentarz Żydowski Jezioro Białe)
Herbert-Baum-Straße 31, Berlin
- 3 nieodnalezione groby cywilnych ofiar
15. Sankt Sebastian Friedhof (Cmentarz św. Sebastiana)
Humboldtstraße 68-73, Berlin
- 33 groby robotników przymusowych
16. Tempelhofer Parkfriedhof (Cmentarz Parkowy Dwór Templariuszy)
Gottlieb-Dunkel-Straße 26, Berlin
- 58 grobów wojennych (kw. 36, 37)
- grób Aleksandra Brücknera
17. Waldfriedhof Grünau (Cmentarz Leśny Błonie Zielone)
Rabindranath-Tagore-Straße 18-20, Berlin
- 1 grób ofiary wojny
18. Waldfriedhof Oberschöneweide (Cmentarz Leśny Górne Pięknowierzbno)
Verlängerte Rathenaustraße 131a, Berlin
- 6 grobów polskich ofiar wojny i tyranii

Cmentarze pod Berlinem 
1. Friedhof Goethestraße in Potsdam
Goethestraße 12, Potsdam
- 28 grobów robotników przymusowych
2. Friedhof in Velten (Feltym)
Kochstraße, Velten
- 100-150 grobów (różnych narodowości, w tym Polaków)
3. Friedhof Königs Wusterhausen (Wostrożno Królewskie)
Potsdamer Straße 8, Königs Wusterhausen
- 15 grobów robotników przymusowych (nieodnalezione)
4. Friedhof Kremmener Straße in Falkensee (Sokołowo)
Kremmener Straße 18, Falkensee
- 19 grobów, w tym 1 więzień KL
5. Friedhof Mühlenbeck (Zagłębie Wiatraków)
Schönfließer Straße 10, Mühlenbeck
- 9 grobów dzieci i dorosłych robotników
6. Friedhof in Teltow (Tełtów)
Weinbergsweg 1, Teltow
- 14 grobów robotników przymusowych
7. Hauptfriedhof Hennigsdorf (Główny Cmentarz Leśny Henningcice)
Parkstraße 62A, Hennigsdorf
- 21 grobów robotników przymusowych (kw. 5)
8. Katholischer Friedhof Charlottenburg bei Staaken
Ausbau, Dallgow-Döberitz
- 2 groby robotników przymusowych
9. Landeseigener Friedhof Güterfelde (Jutrogoszcz)
Potsdamer Damm 11a-c, Güterfelde
- 502 groby więźniów KL Sachsenhausen (w tym 109 Polaków)
10. Neuer Friedhof in Bernau (Nowy Cmentarz w Bierniowie)
Jahnstraße, Bernau
- 7 grobów ofiar wojny
11. Nauer Friedhof in Potsdam (Nowy Cmentarz w Poczdamie)
Heinrich-Mann-Allee 25, Potsdam
- 21 grobów robotników przymusowych, 13 ofiar bombardowań
12. Polnischer Ehrenfriedhof Hohen Neuendorf (Nowa Wieś Górna)
Birkenwerder Straße, Hohen Neuendorf
- 11 żołnierzy LWP
13. Stadtfriedhof Oranienburg (Cmentarz Boczów)
Dr.-Kurt-Schumacher-Straße 27, Oranienburg
- 36 Polaków wśród 75 ofiar KL Sachsenhausen
14. Südwestkirchhof Stahnsdorf
Bahnhofstraße 2, Stahnsdorf
- 20 grobów ofiar wojny i tyranii
15. Wilmersdorfer Waldfriedhof Stahnsdorf
Alte Potsdamer Landstraße 96, Stahnsdorf
- 21 grobów polskich ofiar wojny i tyranii
16. Waldfriedhof Wildau (Dzikie Błonie)
Am Friedhof 5, Wildau
- 44 groby (różne narodowości, w tym Polacy)

Więcej szczegółowych informacji można znaleźć na stronie www.polskiegroby.pl
 

1. Tablica pamięci Polek z Łodzi
Grenzstraße 16 
Tablica ufundowana przez byłego robotnika przymusowego Bolesława Pajączkowskiego upamiętnia 20 polskich kobiet zabitych w nalocie 4 września 1943 r.

2. Pomnik Deportowanych Żydów Berlińskich
Am Bahnhof Grunewald 
Dzieło Karola Broniatowskiego - mur z negatywami ludzkich sylwetek. Symbol nieobecności i deportacji. Choć dedykowany Żydom, wśród ofiar byli także Polacy - deportowani, więzieni, mordowani.
Przeczytaj notatkę o pomniku Deportowanych Żydów Berlińskich w katalogu poloników

3. Pomnik Żołnierza Polskiego i Niemieckiego Antyfaszysty
Lokalizacja: Volkspark Friedrichshain, Friedenstraße / Am Friedrichshain
Pomnik odsłonięty w 1972 roku, upamiętnia żołnierzy LWP, niemieckich antyfaszystów, robotników przymusowych i ofiary okupacji. Ważny punkt symbolicznej obecności Polski w pamięci Berlina.
Przeczytaj notkę o pomniku Żołnierza Polskiego i Niemieckiego Antyfaszysty

4. Pomnik Polskich Wyzwolicieli Berlina (TU Berlin)
Lokalizacja: Straße des 17. Juni 135, przy Politechnice Berlińskiej
Pomnik w formie sztandaru z 2020 r., poświęcony 1 Armii Wojska Polskiego i 1 Warszawskiej Dywizji Piechoty. Świadectwo polskiego wkładu w zdobycie Berlina.

5. Wismarer Straße - Kolumna Więźniów Podobozu Berlin-Lichterfelde
Lokalizacja: Wismarer Straße 
Kolumna i tablica z 2000-2001 r., upamiętniające ofiary podobozu koncentracyjnego - w tym Polaków.

6. Miejsce Pamięci Plötzensee (Gedenkstätte Plötzensee)
Lokalizacja: Hüttigpfad 41 
Miejsce egzekucji ponad 250 Polaków. Wystawa dokumentująca losy więźniów politycznych z całej Europy.

7. Pomnik w Hohen Neuendorf 
Lokalizacja: Karl-Marx-Straße 40, Hohen Neuendorf (na północ od Berlina)
Pomnik z 1978 r. upamiętnia 1 Armię Wojska Polskiego i wyzwolenie rejonu w 1945 r. Miejsce corocznych uroczystości.

8. Upamiętnienie Alfredy Markowskiej „Babci Nonci”
Lokalizacja: Berlin-Mitte, okolice Pomnika Pomordowanych Żydów Europy (między Bramą Brandenburską a Bundestagiem)
Tablica z portretem Alfredy Markowskiej, romskiej bohaterki z Polski, upamiętnia jej heroiczne działania podczas II wojny światowej. „Babcia Noncia” uratowała około 50 romskich i żydowskich dzieci z transportów do obozów. W 2006 roku została odznaczona Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Jej historia została włączona do upamiętnienia 20 wybitnych postaci z całego świata, które przeciwstawiły się Zagładzie i ludobójstwu.
 

Muzea i galerie
Zbiory berlińskich muzeów stanowią cenne źródło do badań nad obecnością i recepcją sztuki oraz kultury polskiej w Niemczech. Rozbudowana sieć instytucji skupionych w ramach Staatliche Museen zu Berlin (Państwowe Muzea w Berlinie) gromadzi nie tylko dzieła wybitnych polskich artystek i artystów, ale także liczne przykłady polskiego rzemiosła, artefaktów kultury popularnej, tekstylia czy numizmaty. Znaczną część tych zasobów można odnaleźć w cyfrowych katalogach muzealnych, a ich analiza pozwala ukazać wielowymiarowy charakter relacji kulturalnych między Polską a Berlinem na przestrzeni wieków.

Choć polska sztuka nie zajmuje wciąż eksponowanego miejsca w niemieckich zbiorach muzealnych, jej ślady są głęboko zakorzenione w kolekcjach berlińskich instytucji kultury. Od obiektów związanych z dawną monarchią i kulturą sarmacką, przez sztukę nowoczesną i awangardową, aż po kulturę popularną i dziedzictwo materialne XX wieku - polska obecność w muzeach Niemiec jest zróżnicowana i znacząca.

Współczesna ekspresja: sztuka polska po 1945 r.
Jednym z najbardziej rozpoznawalnych obiektów polskiej sztuki współczesnej w niemieckich zbiorach jest rzeźba Magdaleny Abakanowicz z cyklu „Embriologia” (lata 80.). Jej monumentalne formy z tkaniny, konfrontujące widza z cielesnością i egzystencjalnym doświadczeniem, wciąż budzą poruszenie. To przykład nowatorskiego podejścia do rzeźby, w którym medium staje się narzędziem filozoficznego i biologicznego namysłu.

W kolekcjach sztuki nowoczesnej wyróżnia się obraz Wojciecha Fangora z 1964 r. - reprezentujący polską wersję op-artu, operującą światłem, kolorem i złudzeniem ruchu. Obok niego znajdziemy również dzieło Natalii LL, prekursorki feministycznej krytyki w sztuce, której „Sztuka konsumpcyjna” w ironiczny sposób dekonstruuje komercyjny i erotyczny wizerunek kobiecego ciała.

Zbiory niemieckie przechowują także wyobrażenia polskich monarchów. Na uwagę zasługuje rysunek Johanna Friedricha Bolta z przedstawieniem Stanisława Augusta Poniatowskiego - ostatniego króla Polski. Znajduje się tu także rzadki, woskowy portret Zygmunta III Wazy, inspirowany stylem habsburskim i wywodzący się z pracowni Antonia Abondio.

W Muzeum Kultur Europejskich odnajdujemy bogatą kolekcję artefaktów związanych z życiem codziennym w XX-wiecznej Polsce. Figurki w strojach ludowych, szopki krakowskie, wyroby tekstylne i zabawki tworzą obraz kultury popularnej z perspektywy dzieciństwa, świąt i tradycji regionalnych. Osobliwością są butelki apteczne z heraldyką polsko-saską, pochodzące z Królewskiej Huty w Dreźnie - świadectwa unii personalnej i integracji gospodarczej między Polską a Saksonią.

W Muzeum Sztuki Islamskiej przechowywane są tzw. „dywany polskie”, czyli perskie kobierce importowane do Rzeczypospolitej przez magnaterię XVII wieku. Choć produkowane w Iranie, nazwę zawdzięczają swojej popularności na dworach i w kościołach polskich. Ich obecność w niemieckich zbiorach to świadectwo historycznych kontaktów i orientalnych fascynacji polskiej szlachty.

Berliński Gabinet Numizmatyczny dysponuje jedną z największych kolekcji monet polskich poza granicami kraju - obejmującą około 1500 egzemplarzy od czasów Mieszka I po XX wiek. Znajdziemy tu denary z czasów pierwszych Piastów, talary Zygmunta III, medalowe emisje saskie, jak i monety z okresu rozbiorów.

W zakresie XIX-wiecznego malarstwa i grafiki uwagę przykuwa Roman Kochanowski, polski pejzażysta związany ze szkołą monachijską. Jego realistyczne, a zarazem nastrojowe ujęcia natury przeniknięte są subtelną symboliką narodową, wpisując się w romantyczny obraz ojczyzny w czasie zaborów.

Niektóre obiekty muzealne
1. Gemäldegalerie - Portret Barbary Jagiellonki
Lokalizacja: Kulturforum, Matthäikirchplatz
W samym sercu berlińskiego Kulturforum czeka jedno z najbardziej subtelnych, a zarazem niezwykle ważnych dzieł dla polsko-niemieckich relacji dynastycznych: portret Barbary Jagiellonki, księżnej Saksonii, córki Kazimierza Jagiellończyka. Namalowany (lub ukończony w warsztacie) przez Lucasa Cranacha Starszego pośmiertny portret ukazuje księżnę w eleganckim stroju z futrzanym obszyciem i charakterystycznym znakiem warsztatu Cranacha - skrzydlatym wężem. Obraz ten był częścią cyklu portretów książęcych, stanowiąc wizualne świadectwo znaczenia dynastii Jagiellonów w Europie XVI wieku.

2. Bode-Museum - Przedstawienia Jana III Sobieskiego
Lokalizacja: Museumsinsel (Wyspa Muzeów)
Zaledwie kilka minut spacerem od Gemäldegalerie, na słynnej Museumsinsel, znajduje się Bode-Museum - mekka rzeźby i sztuki dawnej. To właśnie tutaj znajduje się unikatowe, wykonane z kości słoniowej popiersie Jana III Sobieskiego, autorstwa Christopha Mauchera. Ukazany w zbroi i królewskim płaszczu król przypomina o polskim zwycięstwie pod Wiedniem, które rozbrzmiewało echem w całej Europie. Zaskakującym kontrastem wobec barokowego popiersia jest kolorowa rzeźba ludowa autorstwa Jana Madeja (1978), ukazująca króla Sobieskiego zwyciężającego Turków pod Wiedniem. Praca ta, pochodząca z Mikluszowic, pokazuje, jak pamięć o królu przetrwała także w sztuce ludowej XX wieku.

3. Rysunek „Uroczystość pogrzebowa Marii Klementyny Sobieskiej”
Znajduje się w zbiorach Biblioteki Sztuki / Architektury Staatliche Museen zu Berlin,

4. Prace Józefa Brandta w Kupferstichkabinett
Gabinet Miedziorytów (Kupferstichkabinett),
W tym samym kompleksie co Gemäldegalerie znajduje się Gabinet Miedziorytów, posiadający w swoich zbiorach trzy prace Józefa Brandta - mistrza kresowego malarstwa. Rysunki i akwarele przedstawiają jeźdźców, pogranicze oraz sceny rodzajowe z XVII-wiecznej Polski, w charakterystycznym stylu pełnym ruchu, dramatyzmu i dbałości o szczegóły.

Przeczytaj także notkę o berlińskich pracach Józefa Brandta w katalogu poloników

5. Niemieckie Muzeum Historyczne (Deutsches Historisches Museum)
Lokalizacja: Unter den Linden 2
Tutaj zobaczyć można aż dwa poloniki:

• obraz z ok. 1700 r., przedstawiający odsiecz wiedeńską 1683 r. z udziałem Jana III Sobieskiego,
• dzieło Hansa Mocznaya (1977) upamiętniające manifestację na zamku w Hambach (1832), na której pojawiły się hasła solidarności z Polakami po powstaniu listopadowym.
• Grafiki Daniela Chodowieckiego
• Liczne druki i dokumenty w tym druki związane z działaniami wojennymi 1939 r. oraz okupacją Polski

6. Muzeum Żydowskie w Berlinie
Lokalizacja: Lindenstraße 9-14 
Lesser Ury, Portret Bronisława Hubermana, ok. 1916 r.
To pastelowe dzieło przedstawia Bronisława Hubermana - polskiego skrzypka, który jako cudowne dziecko zyskał światowy rozgłos, a w latach 30. XX w. zasłynął jako założyciel Palestyńskiej Orkiestry Symfonicznej. Dzięki jego wysiłkom przed Zagładą uratowano około tysiąca żydowskich muzyków i ich rodzin.
Ury uchwycił artystę w pełnej skupienia pozie - to nie tylko portret, ale świadectwo epoki, w której sztuka i moralność stawały się jednym.

7. Hamburger Bahnhof - Nationalgalerie der Gegenwart
Robert Kuśmirowski, „Wagon” w ramach tej instalacji Kuśmirowski stworzył replikę wagonu towarowego, przypominającego te używane do transportu więźniów podczas II wojny światowej. Wykonany z materiałów takich jak styropian i karton, wagon został umieszczony na krótkim odcinku toru w przestrzeni wystawowej, nawiązując do tragicznych wydarzeń historycznych. Prace Kuśmierowskiego były prezentowane też na wystawach czasowych: „Träumgutstrasse” w Johnen Galerie (2015): tytuł tej instalacji to fikcyjna nazwa ulicy, będąca grą słów łączącą m.in. „Traugutt” i niemieckie „Träum gut” (śpij dobrze). Praca nawiązywała do zniszczonego Pałacu Czapskich w Warszawie, odtwarzając w galerii atmosferę zrujnowanego arystokratycznego salonu, pełnego detali przypominających minioną epokę oraz „Bunker” w Barbican Centre (2009). W tej instalacji Kuśmirowski przekształcił galerię w betonowy bunkier z czasów II wojny światowej. Wnętrze zawierało migoczące światła, ręcznie wykonane śruby i działającą drezynę, tworząc sugestywną atmosferę przypominającą schron z tamtej epoki. ​

8. Finis Poloniae 1831” Dietricha Montena - obraz o upadku powstania listopadowego
Obraz olejny „Finis Poloniae 1831” został namalowany w 1832 roku przez niemieckiego artystę Dietricha Montena i znajduje się w zbiorach Starej Galerii Narodowej w Berlinie. Powstał rok po klęsce powstania listopadowego i oddaje atmosferę tamtego czasu. Jego tytuł, oznaczający „Koniec Polski 1831”, odwołuje się do przypisywanych - choć zaprzeczonych - słów Tadeusza Kościuszki po bitwie pod Maciejowicami w 1794 roku.

Obraz stał się symbolem romantycznego współczucia i podziwu dla polskich powstańców wśród niemieckiej inteligencji. W tamtym okresie powstało wiele tzw. Polenlieder - pieśni i wierszy niemieckojęzycznych poetów, które gloryfikowały walkę Polaków o wolność. „Finis Poloniae 1831” był szeroko rozpowszechniany w reprodukcjach i używany jako dekoracja na przedmiotach codziennego użytku, stając się jednym z ikonicznych przedstawień polskiej tragedii narodowej w niemieckiej kulturze XIX wieku.
Przeczytaj notatkę o obrazie „Finis Poloniae 1831” w katalogu poloników https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/finis-poloniae-1831-obraz-w-zbiorach-starej-galerii-narodowej-w-berlinie
 

Dzieła polskich rzeźbiarzy na ulicach Berlina
Rzeźba Macieja Szańkowskiego na Kranoldplatz
Lokalizacja: Kranoldplatz, dzielnica Neukölln
Lata powstania: 1982-1986
Dyskretna, beztytułowa kompozycja z szarego marmuru bardiglio autorstwa Macieja Szańkowskiego to przykład subtelnego dialogu rzeźby z przestrzenią miejską. Zestawione ze sobą formy o różnej wysokości (do 180 cm) tworzą miejsce refleksji i zatrzymania. Praca charakteryzuje się grą faktur i rytmem form, będących znakiem rozpoznawczym artysty. Jest to jedna z nielicznych trwałych realizacji polskiego rzeźbiarza w Niemczech.

„Rząd kolumn” Karola Broniatowskiego
Albert-Einstein-Oberschule, Berlin-Neukölln
Rok powstania: 1992
Instalacja złożona z dziewięciu kolumn betonowych (0,8-6,5 m wysokości), operująca oszczędnym, monumentalnym językiem. Karol Broniatowski, znany z figuratywnych sylwetek ludzkich, sięga tu po formę symboliczną - kolumny jako znaki trwania i podtrzymywania wartości - osadzając je w przestrzeni edukacyjnej, otwartej na refleksję o pamięci i wspólnocie.

Polskie galerie i inne instytucje
Galeria ŻAK | BRANICKA
Lindenstraße 35 
Działająca w latach 2005-2019, była kluczowym miejscem prezentacji polskiej i środkowoeuropejskiej sztuki współczesnej. Pokazywano tu prace takich artystów jak Zbigniew Libera, Natalia LL, Agnieszka Polska, Paulina Ołowska, Katarzyna Kozyra, czy Karol Radziszewski. Galeria łączyła profesjonalizm rynku sztuki z głębokim zaangażowaniem intelektualnym.

Galeria PIGASUS - Galeria Polskiego Plakatu
Danziger Straße 52, Berlin-Prenzlauer Berg
Pigasus Polish Poster Gallery to berlińska galeria i sklep specjalizujący się w polskim plakacie artystycznym. Założona w latach 2000. przez parę polskich kolekcjonerów, Joannę i Mariusza Bednarskich, mieści się przy ul. Danziger Straße na Prenzlauer Bergu. Galeria posiada w swoich zbiorach tysiące oryginalnych polskich plakatów filmowych, teatralnych, muzycznych i wystawowych, obejmujących dorobek słynnej polskiej szkoły plakatu. Poprzez wystawy i sprzedaż plakatu Pigasus promuje polską sztukę graficzną w Niemczech, stanowiąc ważny punkt polskiej kultury w Berlinie i miejsce spotkań miłośników plakatu z obu krajów.

Instytut Polski w Berlinie
Burgstraße 27 
Od 1981 r. jest główną instytucją promującą polską kulturę w Berlinie. Organizuje wystawy, koncerty, przeglądy filmowe, spotkania literackie i debaty. Współpracuje z największymi instytucjami kulturalnymi Niemiec, uczestniczy w Berlin Art Week, Transmediale czy Berlinale.

Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej (FWPN)
Schumannstraße 2 
Jedna z najważniejszych instytucji wspierających dialog polsko-niemiecki. Współorganizuje setki wydarzeń rocznie - od projektów edukacyjnych po artystyczne. Jej biuro w Berlinie to miejsce debat, prezentacji i spotkań polsko-niemieckich partnerów.

Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie (CBH PAN)
Majakowskiring 47 
Prowadzi interdyscyplinarne badania nad historią Polski i Niemiec, koncentrując się zwłaszcza na XX wieku i polityce pamięci. Organizuje konferencje, warsztaty, wystawy i wydaje publikacje naukowe w języku niemieckim.

Biblioteka Janusza Korczaka
Berliner Straße 120 
Wyjątkowa placówka specjalizująca się w literaturze dziecięcej i pedagogicznej. Upamiętnia dziedzictwo Janusza Korczaka i promuje jego humanistyczne idee poprzez programy edukacyjne i wydarzenia kulturalne.

Buch|Bund
Sanderstraße 8 
Księgarnia, kawiarnia i salon literacki w jednym. Oferuje polskie nowości wydawnicze, organizuje spotkania autorskie, wystawy i debaty. To ważne miejsce współczesnej kultury polskiej na emigracji.

Klub Polskich Nieudaczników (Club der Polnischen Versager)
Ackerstraße 168 
Scena kultury niezależnej i alternatywnej. Miejsce koncertów, wystaw, kabaretów i performansów. Z przymrużeniem oka podejmuje temat tożsamości, migracji i sztuki we współczesnej Europie.

Klub Polsko-Niemiecki przy VHS Wedding
Antonstraße 37 
Działa od lat 80. jako platforma dialogu i edukacji międzykulturowej. Organizuje spotkania literackie, warsztaty i wykłady, promując współpracę i porozumienie między Polakami a Niemcami.

Teatr Studio w Berlinie
Salzufer 13-14, Charlottenburg
Polsko-niemiecka scena teatralna prezentująca spektakle w dwóch językach. W repertuarze znajdziemy dramaty współczesne, klasykę literatury i spektakle dla dzieci. Teatr promuje polską tradycję teatralną i współczesnych twórców.

Inne obiekty
Tablica Zbigniewa Herberta na Ścieżce Wizjonerów
Friedrichstraße (Szlak Wizjonerów), 
Na początku deptakowej części ulicy Friedrichstraße w Berlinie umieszczono „Ścieżkę Wizjonerów” - ciąg podświetlanych tablic z cytatami wybitnych Europejczyków. Polskę reprezentuje cytat poety Zbigniewa Herberta: „Naród, który traci pamięć, traci sumienie”, wmurowany w chodnik jako trwała tablica pamiątkowa. Upamiętnienie Herberta w sercu Berlina podkreśla wkład polskiej myśli i kultury w dziedzictwo europejskie oraz symbolizuje dialog polsko-niemiecki w ramach zjednoczonej Europy.

Ulica Chodowieckiego
Chodowieckistraße 
Ulica ta nosi nazwisko Daniela Chodowieckiego (1726-1801) - malarza i grafika urodzonego w Gdańsku, który większą część życia spędził w Berlinie. Chodowiecki, uznawany za artystę polsko-niemieckiego pogranicza kulturowego, zasłynął m.in. ilustracjami i scenami rodzajowymi z życia XVIII-wiecznych mieszczan. Nadanie jego nazwiska berlińskiej ulicy upamiętnia tę wybitną postać i akcentuje wspólne dziedzictwo historyczne Polski i Niemiec, obecne w przestrzeni miejskiej stolicy Niemiec.

Polska Księgarnia w Berlinie Zachodnim
Richard-Wagner-Straße 39 
Pierwsza powojenna polska księgarnia w RFN została otwarta w 1979 r. w berlińskiej dzielnicy Charlottenburg. Jej działalność daleko wykraczała poza zwykłą sprzedaż książek - szybko stała się nieformalnym centrum kultury polskiej na emigracji. W księgarni gromadziła się polska inteligencja na uchodźstwie, odbywały się spotkania autorskie i dyskusje, a także kolportowano publikacje objęte cenzurą w PRL. Miejsce to odegrało ważną rolę w integracji polskiej diaspory oraz wspieraniu polskiej opozycji antykomunistycznej, stanowiąc istotny element polskiej obecności kulturalnej w podzielonym Berlinie.

Stacja metra Warschauer Straße
Lokalizacja: Warschauer Straße 
Warschauer Straße (dosł. ulica Warszawska) to nazwa ulicy oraz dużego węzła kolejowego we wschodnim Berlinie, obejmującego stację metra linii U1 i stację kolejki miejskiej S-Bahn. Ulica ta została wytyczona w XIX wieku i nazwana od kierunku na Warszawę - stanowiła początek traktu prowadzącego na wschód, w stronę stolicy Polski. Obecność nazwy Warszawy w topografii Berlina jest symbolicznym świadectwem bliskości geograficznej i historycznych związków między Berlinem a Polską. Sama stacja Warschauer Straße, jako punkt komunikacyjny, przypomina berlińczykom o polskiej stolicy i stanowi codzienny element polsko-niemieckiej mozaiki miejskiej.

Fragment muru Stoczni Gdańskiej przy Reichstagu
Lokalizacja: wschodnia strona gmachu Reichstagu, Platz der Republik 
Przed budynkiem Reichstagu w Berlinie ustawiono autentyczny fragment ceglastego muru Stoczni Gdańskiej - tego samego, przez który w sierpniu 1980 r. przeskoczył Lech Wałęsa, aby dołączyć do strajkujących stoczniowców. Monument ten odsłonięto uroczyście w 2009 r., w 20. rocznicę upadku komunizmu jako dar narodu polskiego dla Niemiec. Przymocowana do muru tablica z brązu głosi: „Dla upamiętnienia walki Solidarności o wolność i demokrację oraz wkładu Polski w ponowne zjednoczenie Niemiec i polityczną jedność Europy”. Ten symboliczny fragment polskiej historii w sercu niemieckiej stolicy przypomina o kluczowej roli ruchu „Solidarność” w obaleniu komunizmu i podkreśla ideę polsko-niemieckiej solidarności w dążeniu do wolności.

Obiekty planowane
 Pomnik Polskich Ofiar Okupacji Niemieckiej 1939-1945 na Askanischer Platz -
Lokalizacja: W pobliżu ruin Dworca Anhalckiego (Anhalter Bahnhof)
Projekt centralnego pomnika upamiętniającego polskie ofiary II wojny światowej w Berlinie.

Obiekty niezachowane
1. Józef Brandt, „Odpoczynek przy studni” (Rast am Brunnen)
Znajdował się niegdyś w prywatnych kolekcjach w Berlinie i Kolonii. Obraz sprzedawano na aukcjach w XIX i XX wieku. Obecna lokalizacja nieznana.

2. Pałac Radziwiłłów w Berlinie - od arystokratycznej rezydencji do Starej Kancelarii Rzeszy
Położony przy Wilhelmstraße 77, pałac powstał w latach 1737-1739 według projektu Carla Friedricha Richtera. Wzorowany na francuskim typie entre cour et jardin, był jedną z najbardziej reprezentacyjnych rezydencji Berlina XVIII wieku. Od 1795 r. należał do książąt Radziwiłłów i pełnił funkcję polskiej rezydencji w stolicy Prus. Książę Antoni Henryk Radziwiłł uczynił z niego salon artystyczny i muzyczny, który odwiedzali m.in. Goethe, Chopin i Hegel.
W 1875 r. pałac został zakupiony przez państwo niemieckie i przekształcony w rezydencję kanclerza Rzeszy. Funkcję tę pełnił aż do końca III Rzeszy. W latach 30. XX wieku dobudowano do niego bunkier (Vorbunker), który stał się częścią słynnego Führerbunkra. Pałac został zniszczony w czasie II wojny światowej i rozebrany w 1949 r. Obecnie nie istnieje żaden jego ślad - teren mieści się w obrębie Wilhelmstraße 93.

3. Pałac Raczyńskiego - polski ślad w narodzinach niemieckiego parlamentaryzmu
Na terenie dzisiejszego Platz der Republik, gdzie wznosi się gmach Bundestagu, w połowie XIX wieku stał klasycystyczny Pałac Raczyńskiego - siedziba Atanazego Raczyńskiego, dyplomaty, kolekcjonera i pioniera historii sztuki. Wzniesiony w latach 1842-1844 według projektu Heinricha Stracka, pałac mieścił publiczną galerię sztuki, uznawaną za jedną z najlepszych w Prusach.

Raczyński odrzucał wielokrotnie propozycje sprzedaży posesji na rzecz Reichstagu, co opóźniało budowę nowej siedziby parlamentu. Dopiero po jego śmierci w 1874 r. spadkobiercy wyrazili zgodę na sprzedaż. Pałac został rozebrany w 1884 r., a na jego miejscu wzniesiono Reichstag według projektu Paula Wallota. Większa część kolekcji Raczyńskiego trafiła później do Poznania, tworząc zalążek zbiorów dzisiejszego Muzeum Narodowego.

4. Polska Apteka (Polnische Apotheke) - symbol wielokulturowego Berlina
Powstała w 1682 r. przy Friedrichstraße, na rogu Mittelstraße, jako „Ratsapotheke”, już od 1706 r. znana była jako Polnische Apotheke. Nazwa ta, choć źródłowo nie do końca wyjaśniona, przetrwała w świadomości mieszkańców przez wieki. Apteka została przebudowana w XIX wieku, a przez pewien czas pracował w niej nawet Theodor Fontane.

W czasach narodowego socjalizmu w 1933 r. zmieniono nazwę apteki na „Dorotheenstädtische Apotheke”, usuwając odniesienia do polskości. Po wojnie budynek przeszedł pod administrację radziecką, a apteka przestała działać. W 1998 r. odrestaurowano jego elewację i przywrócono historyczny napis. Dziś mieści się tu m.in. Fiński Instytut w Niemczech, a sam budynek uznawany jest za ważny przykład XIX-wiecznej architektury i świadectwo polskiej obecności w sercu Berlina.

4. Fabryka porcelany Joachima Gotzkowsky’ego w Berlinie (KPM)
W drugiej połowie XVIII wieku Joachim Gotzkowsky, berliński kupiec i mecenas sztuki, odegrał kluczową rolę w powstaniu jednej z najważniejszych niemieckich manufaktur porcelany - Królewskiej Manufaktury Porcelany w Berlinie (Königliche Porzellan-Manufaktur, KPM). W 1761 roku Gotzkowsky przejął zadłużoną prywatną fabrykę porcelany działającą w Berlinie od 1751 roku, z zamiarem przekształcenia jej w prężnie działające centrum produkcji luksusowych wyrobów ceramicznych, mogących konkurować z renomowaną porcelaną miśnieńską.

Początkowo Gotzkowsky prowadził działalność jako prywatny przedsiębiorca, jednak w wyniku trudności finansowych w 1763 roku odsprzedał manufakturę królowi Prus Fryderykowi II. Od tego momentu fabryka funkcjonowała jako Królewska Manufaktura Porcelany i uzyskała status instytucji państwowej. Znak jakości manufaktury - kobaltowoniebieski berło - został zatwierdzony właśnie w tym okresie.

KPM szybko zdobyła uznanie w Europie, a jej produkty - eleganckie serwisy, rzeźby i ozdobne naczynia - były zamawiane przez europejskie dwory i arystokrację. Manufaktura działa nieprzerwanie do dziś i jest jednym z najstarszych tego typu zakładów w Europie.
Zachowane obiekty:

Do dziś zachował się główny budynek manufaktury KPM przy Wegelystraße 1 w dzielnicy Tiergarten, wzniesiony w 1871 roku. Choć nie jest to oryginalna lokalizacja z czasów Gotzkowsky’ego, współczesna siedziba kontynuuje tradycje założonej przez niego fabryki. Budynek mieści dziś zarówno zakład produkcyjny, jak i muzeum oraz centrum dla zwiedzających. Można tam obejrzeć historyczne formy, narzędzia oraz dawne i współczesne wyroby porcelanowe sygnowane znakiem berła.
Przeczytaj także notkę w katalogu poloników https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/fabryka-porcelany-w-berlinie

----

Informacje o nie tylko materialnych związkach polsko-niemieckich znaleźć można na portalu Porta Polonica - Cyfrowego Centrum Dokumentacji Kultury i Historii Polaków w Niemczech zajmuje się badaniem, dokumentowaniem i udostępnianiem przejawów polskiego życia w Niemczech. Portal powstał w 2013 roku w ramach Centrum Dokumentacji i działa przy wsparciu rządu RFN oraz LWL w Bochum. Jego siedziba mieści się obecnie w zabytkowych domach na terenie dawnej kopalni „Hannover”, a historyczny „Dom Polski” przy ul. Am Kortländer pozostaje ważnym miejscem pamięci i elementem działalności badawczej placówki.