Cykl artykułów „Ślady Sobieskich na świecie” jest zaproszeniem do podróży nie tylko geograficznej, ale i mentalnej przez miejsca, w których zapisano obecność jednego z najsłynniejszych polskich rodów królewskich. To także okazja do refleksji nad tym, w jaki sposób członkowie i członkinie tej rodziny byli przedstawiani, upamiętniani i wyobrażani. Interesuje nas tu nie tylko to, gdzie Sobiescy byli obecni, lecz przede wszystkim jak ich postrzegano i dlaczego jedne ich przedstawienia, zarówno wizualnie, jak i symboliczne, miały tak długie i wielowarstwowe życie, a inne zostały zapomniane.

W publikowanych w portalu „Dziedzictwo za granicą. Baza poloników” artykułach nie szukamy dosłownych tropów, nie rekonstruujemy genealogii, nie odtwarzamy jedynie szlaku podróży Jana III czy Marii Kazimiery. Skupiamy się raczej na tym, jak Sobiescy zostali zapisani w ikonografii i pamięci kulturowej - od rzeźbionych reliefów i monumentalnych mozaik po symboliczne gesty dyplomatyczne czy przemilczaną obecność w propagandzie europejskiej.

W ramach programu strategicznego „Ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą” Instytut Polonika prowadzi od kilku lat szereg prac konserwatorskich przy obiektach związanych z rodem Sobieskich. Ich celem jest nie tylko zabezpieczenie materialnych śladów obecności tej dynastii, ale również przypomnienie o jej znaczeniu dla historii Polski i Europy. O najważniejszych z tych działań piszemy w ostatniej części artykułu.

Cykl publikowanych tekstów towarzyszy wystawom zaplanowanym na rok 2025, których Instytut Polonika jest patronem w tym wystawie odbywającej się w Muzeach Kapitolińskich „Królowa polska na Kapitolu. Maria Kazimiera i rodzina królewska Sobieskich w Rzymie”.

Miejsce narodzin i tożsamości

Ślady Sobieskich na dzisiejszej Ukrainie to opowieść o obecności nie tylko realnej, lecz także symbolicznej - obecności wpisanej w architekturę, krajobraz i pamięć historyczną Rzeczypospolitej Obojga Narodów. To właśnie na ziemiach dawnej Rusi Czerwonej Jan III Sobieski się urodził, tutaj kształtowała się jego tożsamość jako żołnierza, ziemianina, dyplomaty i wreszcie króla.

Najważniejszym punktem na tej mapie pozostaje Zamek w Olesku, miejsce narodzin Jana Sobieskiego 17 sierpnia 1629 roku. Warownia była już wtedy siedzibą rodową Daniłowiczów, rodziny króla ze strony matki. Zamek, przebudowany przez jego ojca Jakuba i jego dziadków, zachował do dziś formę renesansowej rezydencji obronnej. W XVIII wieku podupadł, ale został uratowany w XIX stuleciu dzięki społecznemu zaangażowaniu. W dwusetną rocznicę odsieczy planowano przekazanie zamku narodowi jako pamiątki po królu.

Nie mniej ważna jest kolegiata św. Wawrzyńca w Żółkwi, zaprojektowana jako kościół-twierdza przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego, a przez Sobieskiego przekształcona w panteon rodu. Tutaj, wśród epitafiów i nagrobków jego ojca i dziadka, Jan III chciał być pochowany - wśród swoich, w miejscu, które opowiadało o hetmańskiej tradycji i misji obrony Rzeczypospolitej. Żółkiew była ideową manifestacją władzy - to tam, w ołtarzach bocznych i kaplicach, umieszczono malowidła upamiętniające zwycięstwa króla: Chocim, Wiedeń, Parkany. Autorem wielu z nich był Martin Altomonte, który dzięki temu cyklowi stał się malarzem apoteozy Sobieskiego. Wśród innych obiektów związanych w Żółkwi z Sobieskim warto wspomnieć o ufundowanej przez niego synagodze.

Z kolei Jaworów, choć mniej spektakularny, ukazuje bardziej prywatne oblicze króla. Znajdował się tam dworek myśliwski był miejscem odpoczynku, rodzinnego życia, politycznych refleksji. Dziś to miejsce już nie istnieje, ale w XIX-wiecznych opisach zachowała się jego pamięć jako symbolu przywiązania Sobieskiego do ziemi rodzinnej, swojskości i rytmu prowincjonalnego życia magnackiego. To również stamtąd wyruszał na wyprawy na Ruś i do Lwowa.

Nie sposób pominąć również Lwowa, który - w którym chociaż nie ma mauzoleum Sobieskiego, to był miastem bliskim Sobieskim. Lwowska katedra łacińska, w której król bywał, liczne fundacje kościelne jego współczesnych i politycznych sprzymierzeńców - wszystko to składa się na szeroki pejzaż kultury Sobieskich na Rusi, a jej szczególnym miejscem jest kamienica królewska miejska rezydencja Sobieskiego we Lwowie.

Barokowe echo królewskiej obecności we Włoszech

Poza Ukrainą Najbardziej spektakularne ślady Sobieskich odnaleźć można we Włoszech - zwłaszcza w Rzymie. To tam, w kościele św. Stanisława Biskupa i Męczennika, odbyły się uroczyste egzekwie po śmierci Jana III. Wśród innych poloników odwołujących się do rodziny Sobieskich znajdują się tam dwa portrety Jana III Sobieskiego. Również w Rzymie, w bazylice Santa Maria degli Angeli e dei Martiri, papież Klemens XI zlecił wykonanie wspaniałego zegara słonecznego czyli meridiany zadedykowanej zwycięstwu Sobieskiego pod Wiedniem. W Watykanie przetrwały też unikatowe dzieła upamiętniające wiktorię wiedeńską, w tym chorągiew zdobyta pod Wiedniem, przekazana przez króla Ojcu Świętemu oraz listy z wyrazami lojalności i wiary. Kolejne związane są z paniami z rodu Sobieskich, o czym więcej w dalszej części tekstu.

Pamiątki po kobietach z rodu Sobieskich

Opowieść o Sobieskich, przez stulecia pozostawiała innych członków rodu w cieniu królewskiego autorytetu Jana III. A jednak to właśnie kobiety z jego rodziny - żona, matka, córki odegrały kluczową rolę w tworzeniu trwałych śladów kulturowych, zarówno w Rzeczypospolitej, jak i poza jej granicami. Ich obecność nie zawsze miała postać monumentalnych gestów czy bitewnych zwycięstw. Często była subtelniejsza, ale przez to bardziej intymna - zapisana w fundacjach religijnych, sztuce użytkowej, architekturze rezydencjonalnej, muzycznym mecenacie i korespondencji.

Najbardziej znaną postacią pozostaje Maria Kazimiera d’Arquien, królowa Polski, żona Jana III, która po jego śmierci wyjechała do Rzymu i tam - jako wdowa królewska - kontynuowała życie w duchu barokowej reprezentacji. Zamieszkała w Palazzo Zuccari, gdzie na jej zlecenie m.in. wzniesiono charakterystyczne tempietto.  Otoczyła się artystami, muzykami, uczonymi. Wspierała jezuickie misje, prowadziła działalność charytatywną, a także fundowała dzieła sztuki. W kościele św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Rzymie znajduje się jej portret. Obraz, utrzymany w szkicowej manierze i ujęty w malowaną iluzjonistyczną ramę, najprawdopodobniej powtarza pierwowzór powstały krótko po elekcji Jana III Sobieskiego w 1674 roku i należy do cennych poloników zachowanych w tej rzymskiej świątyni.

Równie fascynującą postacią była Teofila z Daniłowiczów Sobieska, matka Jana III, której wpływ na wychowanie i edukację przyszłego króla podkreślano już w źródłach współczesnych. Teofila, kobieta dobrze wykształcona i wyczulona na znaczenie reprezentacji rodowej, przyczyniła się do przekształcenia zamku w Olesku w rezydencję o wyraźnie ideowym charakterze. To właśnie dzięki jej inicjatywom fundacyjnym Olesko stało się jednym z centrów pamięci rodu Daniłowiczów i Sobieskich.

Nie można pominąć Teresy Kunegundy Sobieskiej, córki Jana III i Marii Kazimiery, która została elektorową bawarską, a jej portrety zdobią dziś m.in. pałace w Monachium i Schleissheim. Była aktywną fundatorką i kolekcjonerką, a także osobą silnie zaangażowaną w upamiętnienie swojej rodziny. Jej obecność w Bawarii - zarówno polityczna, jak i kulturalna - pozostawiła ślady w zbiorach grafiki, haftu, archiwaliach i epistolografii.

Ślad po kobietach Sobieskich prowadzi nas także do Opactwa Klarysek w Lwowie, które Maria Kazimiera wspierała jako królowa, oraz do różnych rezydencji, w których ich obecność bywa dziś trudna do uchwycenia w fizycznej przestrzeni, ale widoczna jest w archiwach, testamentach, księgach metrykalnych i katalogach dawnych bibliotek.

Warto również wspomnieć o zachowanych pamiątkach po Marii Klementynie Sobieskiej - wnuczce Jana III, żonie Jakuba III Stuarta i matce ostatniego potomka Stuartów, kardynała Henryka Benedykta. Para rezydowała m.in. w Rzymie w Palazzo Muti. Ich związki z Wiecznym Miastem upamiętnia nagrobek Marii Klementyny Sobieskiej w watykańskiej bazylice wykonany przez Filippo Barigioniego, jego rzeźby są autorstwa Pietro Bracciego, a portretu namalował Fabbio Cristofani. Wyjęte podczas balsamowania wnętrzności królowej znalazły się w kościele kościele Santi Apostoli gdzie znajduje się epitafium serca królowej przedstawiające Marię Klementynę jako wzorzec pobożności i cnoty królewskiej - z inskrypcją głoszącą jej hojność wobec ubogich i obronę wiary katolickiej. Ciało królowej podczas pogrzebu ubrane było w szaty królewskie, później zamienione na habit. Naprzeciwko pomnika, ale to już w XIX wieku, umieszczono nagrobek wykonany przez Antonio Canovę, upamiętniający jej męża Jakuba Stuarta i ich synów Karola Edwarda i Henryka Benedykta.

Dziedzictwo kobiet z rodu Sobieskich - mniej spektakularne niż odsiecz wiedeńska - wymaga innej wrażliwości badawczej. Wpisane w tekstylia, rękopisy, formy liturgiczne i rytuały dworskie, skrywa się często w cieniu męskich narracji. A jednak to właśnie dzięki nim przetrwały pamięć o rodzie, związki z miejscami, ciągłość kulturowa i religijna. Ich pamiątki nie opowiadają o triumfie militarnym - ale o trwaniu, trosce i pamięci. I to właśnie czyni je równie ważnymi w opowieści o dziedzictwie Sobieskich.

Sobiescy w Europie: obecność symboliczna i kulturowa

Poza Ukrainą i Włochami, gdzie obecność Sobieskich zaznaczyła się najmocniej, ślady rodu można odnaleźć także w innych zakątkach Europy. W Wiedniu, postać Jana III Sobieskiego do dziś budzi skojarzenia z odsieczą z 1683 roku. Jego imieniem nazwano ulicę, a na Kahlenbergu znajdują się m.in. wspaniałe malowidła ścienne Jana Henryka Rosena przypominające zwycięstwo nad armią turecką.

We Francji Sobieski funkcjonował zarówno jako figura podziwu, jak i konkurencji politycznej. Portret jego syna Aleksandra Sobieskiego, ktory obecnie znajduje się w Muzeum w Wilanowie namalował Hyacinth Rigaud. Obecność Jana III Sobieskiego w Wersalu jest przede wszystkim symboliczna jako wyobrażonego partnera w grze dyplomatycznej. W tekstach politycznych i pamfletach z epoki bywał przedstawiany jako przeciwwaga dla Ludwika XIV - bohater niezależny, niepokorny, reprezentujący inne rozumienie monarchicznego majestatu.

W Niemczech - w pałacach i muzeach Drezna czy Berlina - zachowały się portrety Sobieskiego oraz grafiki dokumentujące jego polityczną i wojenną aktywność. Jego postać wpisana została w historię rywalizacji i sojuszy z dynastiami Wettinów i Hohenzollernów, a zarazem obecna była w kulturze dworskiej jako egzotyczny, orientalizowany władca Wschodu.

W Wielkiej Brytanii zachowały się miedzioryty przedstawiające m.in. króla, często będące kopiami francuskich lub niemieckich wzorów. Ich obecność w kolekcjach British Museum czy National Portrait Gallery świadczy o tym, że Sobieski był postacią rozpoznawalną także w świecie anglosaskim. W angielskich tekstach politycznych bywał zestawiany z dynastią Stuartów, często w opozycji - jako przykład króla, który zyskał sławę nie dziedziczeniem, lecz zwycięstwem.

W Czechach jego obecność zaznacza się choćby w ikonografii związanej z kontrreformacją - na przykład w zamku w Kuks, gdzie pojawia się w alegorycznych przedstawieniach bitew, a także bardziej współczesne realizacje jak skromna tablica w Ołomuńcu.

Tak rozproszone, a jednak wyraziste, ślady Sobieskich w Europie pokazują, że pamięć o tej rodzinie - zwłaszcza o Janie III - była częścią większej narracji o chrześcijańskiej tożsamości, heroizmie, a czasem również napięciu między Wschodem i Zachodem. To dziedzictwo, które nadal domaga się uważnego czytania - nie tylko w archiwach, ale i w przestrzeniach publicznych, muzealnych i kulturowych.

Właśnie tę zmienność i nieoczywistość chcemy uchwycić. Każdy z kolejnych artykułów cyklu będzie więc nie tyle relacją z podróży, ile próbą analizy tego, jak Sobiescy byli i są obecni w oczach innych. Jak ich postrzegano we Francji i Niemczech? Jakie tropy pozostawili w Watykanie? I wreszcie - w jaki sposób te ślady budują nie tylko opowieść o przeszłości, ale i naszą współczesną wrażliwość na historię i dziedzictwo?

„Ślady Sobieskich na świecie” to cykl, w którym historia i wyobraźnia spotykają się w przestrzeni kulturowej - tej materialnej i tej symbolicznej. Bo to, co po nich pozostało, to nie tylko portrety i pomniki. To także narracje, które wciąż domagają się nowych odczytań.

Prace konserwatorskie

Szczególne miejsce w działaniach konserwatorskich Instytutu Polonika zajmuje Kamienica Królewska we Lwowie, znana także jako Kamienica Korniakta, później rezydencja Jana III Sobieskiego. W 1640 r. kamienicę odkupili rodzice przyszłego króla Jakub i Teofila Sobiescy, a po ich śmierci odziedziczył ją Jan. W 1678 r., chcąc mieć własną reprezentacyjną siedzibę we Lwowie, nakazał jej przebudowę. Elewacja od strony rynku, z monumentalnym portalem, horyzontalną artykulacją i rozbudowaną attyką, zyskała późnorenesansowy charakter. Renesansowe formy przyjęła też fasada od ulicy Ruskiej Bocznej. Wnętrze uświetniają krużganki z połowy XVII wieku oraz apartamenty pierwszego piętra urządzone na potrzeby królewskie. W 2020 roku, w ramach prac sfinansowanych przez Instytut Polonika, odnowiono zabytkową sień, a także podjęto konserwację renesansowych fresków w sali reprezentacyjnej. Prace te przywróciły pierwotny wyraz estetyczny przestrzeni, która przez wieki stanowiła symbol królewskiej obecności w mieście. Po pięciu latach przygotowań i kwerend archiwalnych, w 2024 roku rozpoczęto szeroko zakrojone prace konserwatorskie. Zakres prac objął przede wszystkim attykę - jej rzeźby, mury oraz konstrukcje nośne. Równolegle konserwacji poddano kamienny detal elewacji.

Innym kluczowym miejscem konserwacji są obiekty z kościoła św. Stanisława w Rzymie, szczególnie związane z Marią Kazimierą Sobieską i jej potomkami. W latach 2022-2023 Instytut zrealizował konserwację czterech obrazów ołtarzowych znajdujących się w tym kościele, w tym przypisywanego Szymonowi Czechowiczowi. W roku 2024 przeprowadzono prace konserwatorskie portretów Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery Sobieskiej. Przeprowadzono również konserwację dwóch gipsowych popiersi: Marii Klementyny Sobieskiej oraz papieża Klemensa XII, jej protektora. Obiekty pochodzą z kolekcji Włoskiej Prowincji Sióstr Urszulanek Unii Rzymskiej i zostaną zaprezentowane w 2025 roku na wystawie „Królowa polska na Kapitolu. Maria Kazimiera i rodzina królewska Sobieskich w Rzymie”,” w Muzeach Kapitolińskich. Prace konserwatorskie, prowadzone przez Matyldę Miliorini, obejmowały oczyszczenie i zabezpieczenie struktur gipsowych oraz przygotowanie do ekspozycji muzealnej.

Również w Żółkwi, miejscu szczególnie silnie związanym z Sobieskimi, Instytut zainicjował i wspiera wieloetapowe prace przy tamtejszym zamku - dawnej rezydencji króla. W latach 2023-2024 przeprowadzono m.in. remont wieży północnej, uzupełnienie systemu odwodnienia i odgromowego oraz wykonanie nowej posadzki w salach ekspozycyjnych. Równolegle w sąsiednim klasztorze kapucynów w Olesku - związanym z fundacjami Sobieskich i Rzewuskich - odnowiono zabytkowe schody, prowadzące do głównego wejścia i ogrodu.

Warto też wspomnieć o Muzeum Polskim w Ameryce (Chicago), gdzie przeprowadzono konserwację witrażu z wizerunkiem Jana III Sobieskiego ze św. Janem. Ten obiekt, podobnie jak inne eksponaty konserwowane od 2018 roku w ramach współpracy Instytutu z muzeum, wpisuje się w szerszy kontekst obecności Sobieskiego w ikonografii polonijnej.

Przykłady te pokazują, jak wieloaspektowa i szeroko zakrojona jest troska Instytutu Polonika o zachowanie dziedzictwa Sobieskich. Prace konserwatorskie nie ograniczają się do rekonstrukcji i zabezpieczania, ale stanowią również pretekst do odkrywania i opowiadania na nowo wielowątkowej historii jednego z najważniejszych rodów królewskich dawnej Rzeczypospolitej.

Informacje o pracach konserwatorskich i innych działaniach Instytutu Polonika związane z obiektami powiązanymi z rodziną Sobieskich. 

Wśród ponad stu tekstów poświęconych obiektom i śladom związanym z rodziną Sobieskich, które znajdują się w naszym portalu polecamy „Przewodnik po polonikach w Rzymie” oraz artykuł „Rezydencje i inne budowle związane z rodziną Sobieskich”. Warto również sięgnąć po „Katalog pomników związanych z rodziną Sobieskich” oraz opracowanie poświęcone malowidłom Jana Henryka Rosena w tzw. kaplicy Jana III Sobieskiego w Wiedniu. Na uwagę zasługują także nagrobki członków rodziny, o których piszemy w osobnych tekstach „Epitafium serca Marii Klementyny Sobieskiej” oraz „Nagrobek królewicza Aleksandra Sobieskiego w Rzymie”, a także teksty „Maria Klementyna Sobieska, patronka opery w Rzymie” czy „Filippo Juvarra (1678–1736), scenograf dzieł operowych w rzymskim teatrze Marii Kazimiery Sobieskiej”, prezentujący związane z nią polonika. Kontekst kulturowy poszerzają analizy m.in. „Dworskiej polityki małżeńskiej Marii Kazimiery Sobieskiej” oraz „Wątków muzycznych związanych z rodziną Sobieskich w Rzymie”. Zaś o podróży Marii Kazimiery do Rzymu piszemy w tekście „Relacja z podróży do Rzymu Marii Kazimiery na podstawie Viaggio a Roma (Roma 1700) Antonia Bassani”. Zapraszamy też do wysłuchania rozmowy z dr Martą Gołąbek, historyczką sztuki o polonikach związanych z Sobieskimi.

Wszystkie materiały związane z rodziną Sobieskich w bazie poloników.

Po więcej informacji zapraszamy też na podstronę Instytutu poświęconą Sobieskim
www.sobiescy.polonika.pl