Cykl artykułów „Ślady Sobieskich na świecie” to podróż w czasie i przestrzeni - przez miejsca, które odwiedzali członkowie tego królewskiego rodu, ale także te, w których ich obecność utrwaliła się w formie wspomnień, upamiętnień i śladów kulturowych. To opowieść o materialnej i symbolicznej obecności Sobieskich w historii, sztuce i pamięci zbiorowej.

W publikowanych na portalu „Dziedzictwo za granicą. Baza poloników” artykułach nie szukamy dosłownych tropów, nie rekonstruujemy genealogii, nie odtwarzamy jedynie szlaku podróży Jana III czy Marii Kazimiery. Skupiamy się raczej na tym, jak Sobiescy zostali zapisani w ikonografii i pamięci kulturowej - od rzeźbionych reliefów i monumentalnych mozaik po symboliczne gesty dyplomatyczne czy przemilczaną obecność w propagandzie europejskiej. Interesuje nas przede wszystkim jak ich postrzegano oraz dlaczego niektóre przedstawienia, zarówno wizualne, jak i symboliczne, przetrwały w pamięci kulturowej, podczas gdy inne zostały zapomniane.

W ramach programu strategicznego „Ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą” Instytut Polonika prowadzi od kilku lat szereg prac konserwatorskich przy obiektach związanych z rodem Sobieskich. Ich celem jest nie tylko zabezpieczenie materialnych śladów obecności tej dynastii, ale również przywracanie pamięci o jej znaczeniu dla historii Polski i Europy. Najważniejsze z tych inicjatyw omawiamy w końcowej części artykułu.

Cykl towarzyszy także międzynarodowym wystawom zaplanowanym na rok 2025, których Instytut Polonika jest partnerem - w tym wystawie „Una Regina polacca in Campidoglio. Maria Casimira e la famiglia reale Sobieski a Roma” („Królowa polska na Kapitolu. Maria Kazimiera i rodzina królewska Sobieskich w Rzymie”), prezentowanej w Muzeach Kapitolińskich w Rzymie od 11 czerwca do 21 września 2025 roku.

Korzenie

Ślady Sobieskich na dzisiejszej Ukrainie to opowieść nie tylko o realnej obecności, lecz także o obecności symbolicznej - wpisanej w architekturę, krajobraz i pamięć historyczną dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. To właśnie na ziemiach Rusi Czerwonej urodził się Jan III Sobieski i tu kształtowała się jego tożsamość jako żołnierza, ziemianina, dyplomaty, a wreszcie monarchy.

Najważniejszym punktem na tej mapie pozostaje Zamek w Olesku - w jego murach 17 sierpnia 1629 roku przyszedł na świat przyszły hetman i król. Warownia była wówczas siedzibą rodu Daniłowiczów, z którego pochodziła jego matka. Zamek, przebudowany przez dziadków Jana i jego ojca Jakuba, zachował do dziś formę renesansowej rezydencji obronnej. Choć w XVIII wieku popadł w ruinę, został uratowany w XIX stuleciu dzięki społecznemu zaangażowaniu - w ramach inicjatywy upamiętniającej odsiecz wiedeńską, komitet obywatelski wykupił zamek z rąk prywatnych właścicieli, by uczynić go narodowym pomnikiem Jana III Sobieskiego.

Nie mniej istotna jest Kolegiata św. Wawrzyńca w Żółkwi, ufundowana pierwotnie jako kościół-twierdza przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego, a przez Sobieskiego przekształcona w panteon rodu. To właśnie tam - w pobliżu epitafiów i nagrobków ojca i dziadka - Jan III pragnął być pochowany. Wśród swoich, w miejscu, które opowiadało o hetmańskiej tradycji i misji obrony Rzeczypospolitej. Kolegiata była ideową manifestacją władzy - w ołtarzach bocznych i kaplicach umieszczono malowidła upamiętniające zwycięstwa króla: pod Chocimiem, Wiedniem i Parkanami. Autorem obrazów przedstawiających batalie z okresu odsieczy wiedeńskiej był Martin Altomonte, który dzięki temu cyklowi stał się malarzem specjalizującym się w apoteozach Sobieskiego. Wśród innych obiektów związanych z królem w Żółkwi warto wspomnieć o ufundowanej przez niego synagodze.

Z kolei Jaworów, choć mniej spektakularny, ukazuje bardziej prywatne oblicze króla. Znajdował się tam dworek myśliwski - miejsce odpoczynku, życia rodzinnego i politycznych refleksji. Choć nie przetrwał do naszych czasów, w XIX-wiecznych opisach zachowała się pamięć o nim jako o symbolu przywiązania Sobieskiego do rodzinnej ziemi, lokalnej swojskości i rytmu prowincjonalnego życia magnackiego.

Miejsca związane z Sobieskimi odnajdziemy również we Lwowie - Katedra Łacińska, którą król wielokrotnie odwiedzał, liczne fundacje kościelne jego politycznych sprzymierzeńców, a w szczególności Kamienica Królewska - dawna miejska rezydencja Jana III we Lwowie - to trwałe świadectwa obecności tego rodu w przestrzeni miasta.

Barokowe echa królewskiej obecności we Włoszech

Poza Ukrainą najbardziej spektakularne ślady obecności Sobieskich i pamięci o nich odnaleźć można we Włoszech - zwłaszcza w Rzymie. To właśnie tam, w Kościele św. Stanisława Biskupa i Męczennika, odbyły się uroczyste egzekwie po śmierci Jana III. Znajdują się tam również dwa portrety Jana III Sobieskiego oraz portret młodej Marii Kazimiery (o którym w dalszej części tekstu). Z kolei w Bazylice Santa Maria degli Angeli e dei Martiri, gdzie papież Klemens XI zlecił wykonanie wspaniałego zegara słonecznego, czyli meridiany, za jego zgodą tuż obok umieszczone zostały dwie plakiety dedykowane Marii Kazimierze i zwycięstwu Sobieskiego pod Wiedniem. W Watykanie przetrwały też unikatowe dzieła upamiętniające wiktorię wiedeńską, w tym chorągiew zdobyta w bitwie, przekazana przez króla ojcu świętemu oraz listy z wyrazami lojalności i wiary. Kolejne związane są z kobietami z rodu Sobieskich, o czym więcej w dalszej części tekstu.

Wśród późniejszych, już pochodzących z XIX wieku, upamiętnień Sobieskiego szczególne miejsce zajmuje „Sobieski pod Wiedniem” – obraz Jana Matejki z kolekcji Muzeów Watykańskich.

Marysieńka i inne kobiety Sobieskich

Opowieść o Sobieskich przez stulecia pozostawiała innych członków rodu w cieniu królewskiego autorytetu Jana III. A jednak to właśnie kobiety z jego rodziny - żona, matka, córki - odegrały kluczową rolę w tworzeniu trwałych śladów kulturowych, zarówno w Rzeczypospolitej, jak i poza jej granicami. Ich wpływ nie opierał się na heroicznych czynach czy gestach, ale objawiał się w formach bardziej subtelnych i intymnych - fundacjach religijnych, sztuce użytkowej, architekturze rezydencjonalnej, muzycznym mecenacie i epistolografii.

Najbardziej znaną postacią z kobiecego panteonu rodu Sobieskich pozostaje Maria Kazimiera d’Arquien, zwana Marysieńką, królowa Polski, żona Jana III. Po jego śmierci wyjechała do Rzymu i tam - jako królewska wdowa - prowadziła wystawny styl życia łączący gloryfikację rodu, sztukę i dewocję. Zamieszkała w Palazzo Zuccari, gdzie na jej zlecenie wzniesiono charakterystyczne tempietto. Otoczyła się artystami, muzykami i uczonymi, wspierała misje jezuickie, prowadziła działalność charytatywną i fundowała dzieła sztuki. W Kościele św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Rzymie znajduje się jej portret - utrzymany w szkicowej manierze i ujęty w malowaną, iluzjonistyczną ramę. Najprawdopodobniej powtarza on pierwowzór powstały krótko po elekcji Jana III Sobieskiego w 1674 roku i należy do cennych poloników zachowanych w tej rzymskiej świątyni.

Równie fascynującą postacią była Teofila z Daniłowiczów Sobieska, matka Jana III, której wpływ na wychowanie i edukację przyszłego króla podkreślano już w źródłach mu współczesnych. Teofila, kobieta dobrze wykształcona i wyczulona na znaczenie reprezentacji rodowej, przyczyniła się do przekształcenia zamku w Olesku w rezydencję o wyraźnie ideowym charakterze - centrum pamięci rodów Daniłowiczów i Sobieskich.

Nie można również pominąć Teresy Kunegundy Sobieskiej, córki Jana III i Marii Kazimiery, która została elektorową bawarską, a jej portrety zdobią dziś m.in. pałace w Monachium i Schleissheim. Była aktywną fundatorką i kolekcjonerką, a także osobą silnie zaangażowaną w upamiętnienie swojej rodziny. Jej obecność w Bawarii - zarówno polityczna, jak i kulturalna - pozostawiła ślady w zbiorach grafiki, haftu, archiwaliach i epistolografii.

Kobiecy trop rodziny Sobieskich prowadzi nas także do lwowskiego opactwa klarysek, które Maria Kazimiera wspierała jako królowa. Ich obecność dostrzec można również w dawnych rezydencjach, w których nie zachowały się materialne świadectwa, lecz pamięć przetrwała w dokumentach: archiwach, testamentach, księgach metrykalnych i katalogach dawnych bibliotek.

Warto również wspomnieć o zachowanych pamiątkach po Marii Klementynie Sobieskiej - wnuczce Jana III, żonie Jakuba III Stuarta i matce ostatniego potomka Stuartów, kardynała Henryka Benedykta. Para rezydowała m.in. w Rzymie w Palazzo Muti. Ich związki z Wiecznym Miastem upamiętnia nagrobek Marii Klementyny w Bazylice Świętego Piotra, wykonany przez Filippo Barigioniego, z rzeźbami Pietro Bracciego i portretem autorstwa Fabbia Cristofaniego. Wyjęte podczas balsamowania wnętrzności królowej złożono w Kościele Santi Apostoli, gdzie znajduje się epitafium serca królowej. Przedstawia ono królową jako wzorzec pobożności i cnoty, z inskrypcją głoszącą jej hojność wobec ubogich i obronę wiary katolickiej. Podczas uroczystości pogrzebowych ciało Marii KLementyny ubrano w szaty królewskie, które następnie zastąpiono habitem. Naprzeciwko tego pomnika, już w XIX wieku stanął nagrobek wykonany przez Antonio Canovę, upamiętniający jej męża Jakuba Stuarta oraz synów - Karola Edwarda i Henryka Benedykta.

Dziedzictwo kobiet z rodu Sobieskich - mniej spektakularne niż odsiecz wiedeńska - wymaga innej wrażliwości badawczej. Wpisane w tekstylia, rękopisy, formy liturgiczne i rytuały dworskie, często pozostaje ukryte w cieniu męskich narracji. A jednak to właśnie dzięki ich aktywności przetrwała pamięć o rodzie, jego związki z miejscami oraz kulturowa i religijna ciągłość.

Sobiescy w Europie: obecność symboliczna i kulturowa

Poza Ukrainą i Włochami, gdzie obecność Sobieskich zaznaczyła się najmocniej, ślady rodu można odnaleźć także w wielu innych zakątkach Europy.

W Wiedniu postać Jana III Sobieskiego do dziś przywołuje skojarzenia z odsieczą z 1683 roku. Jego imieniem nazwano jedną z ulic i plac w 9. dzielnicy, a w Kościele św. Józefa na wzgórzu Kahlenberg znajdują się wspaniałe malowidła ścienne Jana Henryka Rosena, upamiętniające zwycięstwo nad armią turecką.

We Francji Sobieski funkcjonował zarówno jako figura podziwu, jak i rywal w rozgrywkach politycznych. Portret jego syna, Aleksandra Sobieskiego, znajdujący się dziś w Muzeum Pałacu w Wilanowie, wyszedł spod pędzla Hyacintha Rigauda, nadwornego portrecisty Ludwika XIV. Obecność Jana III Sobieskiego w Wersalu jest przede wszystkim symboliczna - jako wyobrażonego partnera w grze dyplomatycznej. W tekstach politycznych i pamfletach epoki przedstawiano go często jako przeciwwagę dla Króla Słońce: niezależnego i niepokornego monarchę, który reprezentował odmienną wizję królewskiego majestatu.

W Niemczech - w pałacach i muzeach Drezna i Berlina - zachowały się portrety Sobieskiego oraz grafiki dokumentujące jego polityczną i wojenną aktywność. Jego postać wpisana została w historię rywalizacji i sojuszy z dynastiami Wettynów i Hohenzollernów, a zarazem obecna była w kulturze dworskiej jako egzotyczny, orientalizowany władca Wschodu.

W Wielkiej Brytanii Sobieski zaistniał przede wszystkim poprzez miedzioryty, często będące kopiami francuskich lub niemieckich oryginałów. Ich obecność w kolekcjach British Museum czy National Portrait Gallery dowodzi, że polski władca był postacią rozpoznawalną także w świecie anglosaskim. W angielskich tekstach politycznych bywał zestawiany z przedstawicielami dynastii Stuartów, często w kontrze - jako przykład króla, który zyskał sławę nie dzięki dziedziczeniu tronu, lecz własnym zwycięstwom.

W Czechach jego obecność zaznacza się choćby w ikonografii związanej z kontrreformacją na przykład w zamku w Kuks, gdzie pojawia się w alegorycznych przedstawieniach bitew. Znajdziemy też bardziej współczesne realizacje, jak skromna tablica pamiątkowa w Ołomuńcu.

Tak rozproszone, a jednak wyraziste, ślady Sobieskich w Europie pokazują, że pamięć o tej rodzinie -zwłaszcza o Janie III - była częścią większej narracji o chrześcijańskiej tożsamości, heroizmie, a czasem również napięciu między Wschodem i Zachodem. To dziedzictwo nadal domaga się uważnego czytania - nie tylko w archiwach, lecz także w przestrzeniach publicznych, muzealnych i kulturowych.

Właśnie tę zmienność i nieoczywistość staramy się uchwycić. Każdy kolejny artykuł cyklu będzie więc nie tyle relacją z podróży, ile próbą analizy tego, jak Sobiescy byli i są obecni w oczach innych. Jak ich postrzegano we Francji i Niemczech? Jakie tropy pozostawili w Watykanie? I wreszcie - w jaki sposób te ślady budują zarówno opowieść o przeszłości, jak i naszą współczesną wrażliwość na historię i dziedzictwo?

„Ślady Sobieskich na świecie” to cykl, w którym historia i wyobraźnia spotykają się w przestrzeni kulturowej - tej materialnej i tej symbolicznej. Bo to, co po nich pozostało, to nie tylko portrety i pomniki. To także narracje, które wciąż domagają się nowych odczytań.

Przywracanie pamięci - konserwacja dziedzictwa Sobieskich

Szczególne miejsce w działaniach konserwatorskich Instytutu Polonika zajmuje Kamienica Królewska we Lwowie, znana także jako Kamienica Korniakta, od nazwiska jej pierwszego właściciela. W 1640 roku nabyli ją rodzice przyszłego króla - Jakub i Teofila Sobiescy - a po ich śmierci odziedziczył ją Jan. W 1678 roku, chcąc mieć własną reprezentacyjną siedzibę we Lwowie, nakazał jej przebudowę. Elewacja od strony rynku, z monumentalnym portalem, horyzontalną artykulacją i rozbudowaną attyką, zyskała charakter późnorenesansowy. Podobną formę nadano również fasadzie od ulicy Ruskiej Bocznej. Na potrzeby królewskie zaadaptowano apartamenty na pierwszym piętrze. Wewnętrzny dziedziniec zdobią arkadowe krużganki z połowy XVII wieku.

W 2020 roku, w ramach prac sfinansowanych przez Instytut Polonika, odnowiono zabytkową sień oraz poddano konserwacji renesansowe freski w sali reprezentacyjnej, przywracając tej przestrzeni pierwotny wyraz estetyczny. Po pięciu latach przygotowań i kwerend archiwalnych, w 2024 roku rozpoczęto szeroko zakrojone prace konserwatorskie obejmujące przede wszystkim attykę - jej rzeźby, mury oraz konstrukcje nośne. Równolegle konserwacji poddano kamienny detal elewacji.

Innym kluczowym obszarem działań konserwatorskich są obiekty z Kościoła św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Rzymie, przede wszystkim te związane z Marii Kazimierą Sobieską i jej potomkami. W latach 2019-2022 Instytut zrealizował konserwację czterech obrazów ołtarzowych znajdujących się w tym kościele, w tym dzieła autorstwa Szymona Czechowicza. W 2024 i 2025 roku przeprowadzono prace konserwatorskie portretów Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery Sobieskiej, a także konserwację dwóch gipsowych popiersi: Marii Klementyny Sobieskiej oraz papieża Klemensa XII, jej protektora. Obiekty te, pochodzące z kolekcji Włoskiej Prowincji Sióstr Urszulanek Unii Rzymskiej, zostaną zaprezentowane w 2025 roku na wystawie „Una Regina polacca in Campidoglio. Maria Casimira e la famiglia reale Sobieski a Roma” („Królowa polska na Kapitolu. Maria Kazimiera i rodzina królewska Sobieskich w Rzymie”) w Muzeach Kapitolińskich. Prace konserwatorskie obejmowały oczyszczenie i zabezpieczenie struktur gipsowych oraz przygotowanie do ekspozycji muzealnej.

W Żółkwi, miejscu szczególnie silnie związanym z Sobieskimi, Instytut Polonika wsparł wieloetapowe prace przy tamtejszym zamku. W latach 2023-2024 przeprowadzono m.in. remont wieży północnej, modernizację systemu odwodnienia i odgromowego oraz wykonano nową posadzkę w salach ekspozycyjnych. Równolegle, w sąsiednim zespole klasztornym kapucynów w Olesku, związanym z fundacjami Sobieskich i Rzewuskich, odnowiono zabytkowe schody, prowadzące do głównego wejścia i ogrodu.

Na uwagę zasługują także prace prowadzone w Muzeum Polskim w Ameryce (Chicago), gdzie poddano konserwacji witraż z wizerunkiem Jana III Sobieskiego ze św. Janem. Ten obiekt, podobnie jak inne eksponaty konserwowane od 2018 roku w ramach współpracy Instytutu z muzeum, wpisuje się w szerszy kontekst obecności Sobieskiego w ikonografii polonijnej.

Instytut Polonika prowadzi również od 2024 roku projekt badawczy „Gloryfikacyjny wizerunek Jana III Sobieskiego”.

Przykłady te pokazują, jak szeroki i wieloaspektowy jest zakres działań Instytutu Polonika na rzecz zachowania i ochrony dziedzictwa Sobieskich. Prace konserwatorskie nie ograniczają się do rekonstrukcji i zabezpieczania zabytków - stają się także pretekstem do ponownego odkrywania i opowiadania wielowątkowej historii jednego z najważniejszych rodów królewskich dawnej Rzeczypospolitej.

Informacje o pracach konserwatorskich i innych działaniach Instytutu Polonika dotyczących obiektów powiązanymi z rodziną Sobieskich. 

Wśród ponad stu tekstów poświęconych obiektom i śladom związanym z rodziną Sobieskich, które znajdują się na naszym portalu polecamy „Przewodnik po polonikach w Rzymie” oraz artykuł „Rezydencje i inne budowle związane z rodziną Sobieskich”. Warto również sięgnąć po „Katalog pomników związanych z rodziną Sobieskich” oraz opracowanie poświęcone malowidłom Jana Henryka Rosena w tzw. kaplicy Jana III Sobieskiego w Wiedniu. Na uwagę zasługują także artykuły opisujące nagrobki członków rodziny: „Epitafium serca Marii Klementyny Sobieskiej” oraz „Nagrobek królewicza Aleksandra Sobieskiego w Rzymie”, a także teksty „Maria Klementyna Sobieska, patronka opery w Rzymie” czy „Filippo Juvarra (1678-1736), scenograf dzieł operowych w rzymskim teatrze Marii Kazimiery Sobieskiej”, prezentujący związane z nią polonika. Kontekst kulturowy poszerzają analizy m.in. dworskiej polityki małżeńskiej Marii Kazimiery Sobieskiej oraz wątków muzycznych związanych z rodziną Sobieskich w Rzymie. Szczegóły podróży Marysieńki do Rzymu zawiera „Relacja z podróży do Rzymu Marii Kazimiery na podstawie Viaggio a Roma (Roma 1700) Antonia Bassani”. Zapraszamy też do wysłuchania rozmowy z dr Martą Gołąbek, historyczką sztuki o polonikach związanych z Sobieskimi.

Wszystkie materiały związane z rodziną Sobieskich w bazie poloników.

Po więcej materiałów zapraszamy na stronę Instytutu Polonika poświęconą Sobieskim.